Nie tylko z Ukrainy

Ilu obcokrajowców pracuje w Polsce? Na to pytanie nikt nie potrafi udzielić precyzyjnej odpowiedzi. Dostępne dane pozwalają jednak oszacować liczbę osób, które mają prawo do podejmowania legalnej pracy w naszym kraju. W 2022 roku było ich średnio ok. 1,7 miliona, przy czym niemal 1/3 pochodziła z innych krajów niż Ukraina.

Instytucje państwa nie zbierają w sposób zorganizowany informacji o tym, ilu w danym momencie przebywa na polskim terytorium obcokrajowców, ani ilu z nich pracuje. Mało użyteczne okazują się dane Straży Granicznej, skoro odnotowuje ona liczbę przekroczeń granicy Unii Europejskiej (z Rosją, Białorusią i Ukrainą) oraz ruch na naszych lotniskach, ale granica z krajami UE jest otwarta. W dodatku SG zbiera dane o liczbie przejść, nie śledząc czy dana osoba np. przeszła i wróciła, czy może przekroczyła granicę wielokrotnie w obie strony.

Wskazówką mogą być dane ZUS na temat ubezpieczonych obcokrajowców. Na koniec I kwartału 2023 roku ubezpieczenie zdrowotne miało w Polsce 1,15 mln osób, z czego blisko 80% stanowili obywatele Ukrainy. Każdy kolejny kwartał poprawia rekordy z poprzednich. Ale – pomijając pracujących na czarno – mamy przecież gastarbeiterów, którzy mimo wykonywanej pracy nie są płatnikami składek. Według danych Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej (MRiPS), w 2022 roku pośród osób, jakie otrzymały zezwolenie na pracę w Polsce, było 11,6 tys. obcokrajowców, którzy mieli być związani inną formą kontraktu niż umowa o pracę lub umowa zlecenie (w tym: tysiąc osób z umową o dzieło). Dla zezwoleń na pracę sezonową takich przypadków było 17,2 tys. (dwa tysiące osób z umową o dzieło). Jeśli zaś chodzi o oświadczenia pracodawców o powierzeniu pracy cudzoziemcowi (formuła dostępna wyłącznie obywatelom Ukrainy, Białorusi, Rosji, Mołdawii, Gruzji i Armenii), to poza umową o pracę i zlecenie miało pracować 8,7 tys. osób (6,4 tys. – umowy o dzieło).

Sumowanie liczby dokumentów nie ma sensu
Praca na czarno – z natury rzeczy – jest zjawiskiem niezwykle trudnym do badania i szacowania. Skupmy się zatem na pracujących legalnie. Pewną orientację na temat tego, ilu przeciętnie każdego dnia mieliśmy w naszym kraju pracujących legalnie obcokrajowców podpowiadają nam statystyki o wspomnianych zezwoleniach, oświadczeniach pracodawców oraz – ścieżka uruchomiona w marcu 2022 roku – powiadomieniach urzędu pracy przez pracodawców o powierzeniu pracy obywatelowi Ukrainy. Poza tymi ostatnimi dokumentami dane MRiPS pozwalają wgłębić się w statystyki na temat okresu, na jaki poszczególne oświadczenia czy zezwolenia pozwalały legalnie pracować. A jest to informacja bardzo istotna, bo np. zezwolenie może umożliwiać pracę w Polsce przez okres nawet trzech lat. Zezwolenie na pracę sezonową – na maksymalnie dziewięć miesięcy, a oświadczenie od stycznia 2022 roku – na okres do dwóch lat (jeszcze niedawno było to tylko pół roku). Oznacza to, że proste sumowanie wydawanych dokumentów daje nam bardzo mglistą wiedzę o tym, ilu w danym roku mamy przeciętnie pracujących legalnie cudzoziemców. A to ma niemałe znaczenie dla bieżącej liczby cudzoziemców z prawem do pracy: część z nich legitymuje się dokumentami wystawionymi w tym roku, ale część funkcjonuje dzięki zezwoleniom wystawionym rok, dwa, a nawet trzy lata wcześniej.

Należy tu zaznaczyć, że podawane dalej liczby są jedynie orientacyjnymi szacunkami. Faktyczna liczba pracowników z prawem do legalnej pracy może się nieco różnić. Przede wszystkim: nie każdy wystawiony dokument faktycznie zostaje wykorzystany. Dla przykładu: nie na każde oświadczenie pracodawcy o powierzeniu pracy cudzoziemcowi wskazana na liście osoba faktycznie pojawi się na tym czy innym stanowisku pracy. W dodatku taki pracownik może w Polsce podjąć pracę na umowę o dzieło w innym miejscu, więc na dane zbierane z oświadczeń trzeba patrzeć z przymrużeniem oka. Gastarbeiter może także mieć zezwolenie na praca np. na dwa lata, ale zakończyć umowę po roku i wrócić do swojej ojczyzny. Z jednej więc strony metoda może nieco zawyżać podawane wielkości, ale z drugiej – kalkulacje miały dość konserwatywne reguły np. o okresie przyznawanego uprawnienia do pracy w naszym kraju (patrz ramka na końcu tekstu).

Bazując na tych wyliczeniach można powiedzieć, że ubiegłą dekadę zaczęliśmy z ok. 100 tys. gastarbeiterami. Do 2013 roku liczba ta niespecjalnie się zmieniała, a wówczas osiągnęła 122 tys. osób, pośród których Ukrainki i Ukraińcy stanowili 79%. Do 2017 roku obserwowaliśmy przyśpieszający wręcz wzrost liczby obcokrajowców z prawem do legalnej pracy: wspomniana wielkość rosła w kolejnych latach odpowiednio o 44 tys., 130 tys., 208 tys. i ćwierć miliona – do łącznej liczby 756 tys. Do roku 2021 liczba ta cały czas się zwiększała, ale roczne przyrosty nie miały już określonego trendu. Osiągnęła ostatecznie blisko 1,26 mln. I nadeszło trzęsienie ziemi roku 2022, gdy liczba ta podskoczyła do przeszło 1,7 mln, czyli o 439 tys.

Boom imigracji z innych państw
To, czego wielu z nas mogło nie zauważyć, były zmiany udziału obywateli Ukrainy w tej populacji. Rosła ona do 2016 roku, gdy sięgnęła 93%. Od tego momentu nie było roku, w którym wskaźnik ten by nie spadał. W 2021 roku wynosił 77%, a w 2022 – 69%, co oznacza, że obcokrajowcy innych narodowości stanowili odpowiednio 23% i 31%. Zmiana ta była spowodowana dwoma zjawiskami: przestało rosnąć tempo napływu pracowników z Ukrainy do Polski, a dramatycznie zwiększył się on z innych kierunków.

Od 2018 roku na polskim rynku populacja legalnych pracowników z Ukrainy nie rosła zbyt dynamicznie: 4-13% rocznie (30-110 tys.). Nawet wojenny rok 2022 zwiększył tę liczbę o wcale nieszokujące 20% (200 tys.). Dla porównania: w 2017 roku wzrost liczby Ukrainek i Ukraińców z prawem do pracy wynosił 47% (220 tys.), a rok wcześniej 72% (200 tys.). Rozpoczęcie napaści rosyjskiej na Ukrainę miało miejsce w 2014 roku i doprowadziło do załamania gospodarczego tego kraju, wielkiego bezrobocia, utraty siły nabywczej pracowników, nagłego zbiednienia większości społeczeństwa i fali emigracji, która nie trafiała tylko do Polski. Fala w latach 2022-23 dla polskiego rynku pracy może okazać się mniej znacząca statystycznie niż ta pierwsza sprzed niemal dekady.

Jeszcze w 2016 roku nieukraińskich gastarbeiterów nad Wisłą można było doliczyć się średniorocznie ok. 65 tys. W kolejnych latach liczba ta rosła po 40-50 tys. rocznie, osiągając w 2020 roku 201 tys. W latach kolejnych przybyło jednak już odpowiednio 90 tys. (45%) i… 242 tys. osób (83%). W efekcie w 2022 roku legalne prawo do pracy w Polsce miało ok. 533 tys. obcokrajowców o nieukraińskim obywatelstwie oraz 1,17 mln Ukrainek i Ukraińców.

Białoruś, Azja Południowa, Azja Środkowa i Turcja
Z jakich innych kierunków trafiają do nas pracownicy? Aby na to odpowiedzieć, zanurkujmy w dane dotyczące struktury geograficznej dokumentów uprawniających do pracy w naszym kraju. Jeszcze w 2021 roku 83% oświadczeń pracodawców o powierzeniu pracy cudzoziemcowi dotyczyło obywateli Ukrainy, 7% Gruzinów, 5% Białorusinów, a 5% łącznie – Rosjan, Mołdawian i Ormian. W kolejnym roku liczba nazwisk ujętych na listach załączonych do oświadczeń skurczyła się o ponad milion dla Ukrainy oraz o ponad 50 tys. dla Mołdawii, Armenii i Rosji. Za to wzrosła o 16 tys. w przypadku Gruzji i o 114 tys. – Białorusi. Dzięki temu ostateczna struktura geograficzna wyglądała następująco: na Ukrainę przypadało 59% oświadczeń (611 tys.), na Białoruś 20% (212 tys.), na Gruzję 14% (146 tys.), a na pozostałe kraje 7% (69 tys.). Za sprawą oświadczeń na naszym rynku przybyło więc średniorocznie blisko 120 tys. Białorusinów.

W 2022 roku o 3/4 zmniejszyła się liczba zezwoleń na pracę wystawionych obywatelom Ukrainy (spadek o 240 tys.) i Mołdawii (o 6 tys.), o 2/3 – Rosji (o 4 tys.), o połowę w Białorusi (o 16 tys.) i Gruzji (o 5 tys.). Wzrosty nastąpiły natomiast w przypadku Indii (o 172%, 26 tys.), Uzbekistanu (o 122%, 18 tys.), Turcji (o 240%, 18 tys.), Turkmenistanu (o 350%, 9 tys.), Filipin (o 70%, 9 tys.), Nepalu (o 85%, 9 tys.), Bangladeszu (o 80%, 6 tys.) i Kirgistanu (o 227%, 6 tys.). Licząc łącznie o 32 tys. spadła liczba zezwoleń wystawianych obywatelom Białorusi, Mołdawii, Gruzji, Rosji i Armenii, ale z pozostałych były republik ZSRR niebędących dziś członkami UE (Uzbekistan, Turkmenistan, Kazachstan, Kirgistan, Azerbejdżan, Tadżykistan) miało przyjechać o 44 tys. osób więcej. O 45 tys. osób zwiększył się napływ pracowników z krajów Azji Południowej (Indie, Nepal, Bangladesz i Pakistan), a o 14 tys. z Azji Południowo-Wschodniej (Indonezja, Filipiny, Wietnam).

Struktura zezwoleń wyglądała następująco: na Ukrainę przypadało 23%, na oddające pole Białoruś, Rosję, Gruzję, Armenię i Mołdawię łącznie 7%, a na wspomniane byłe republiki ZSRR, których znaczenie rosło – 21%. Azja Południowa miała już 22%, Azja Południowo-Wschodnia 11%, sama Turcja 7%, a ponad setka pozostałych państw: 5%. Na zmianę struktury obecnych w Polsce gastarbeiterów największe znaczenie miał ubiegłoroczny boom przede wszystkim na kierunkach Azja Środkowa, Azja Południowa i Turcja.

Rośnie rola zezwoleń na pracę
Pozostałe dwie ścieżki podjęcia legalnej pracy w naszym kraju nie przydadzą się do rozpoznania nowych kierunków napływu pracowników. Zezwolenie na pracę sezonową jest mało popularne: w 2021 roku wystawiono je dla 113 tys. osób, a w kolejnym dla 25 tys. Ten spadek był spowodowany wybuchem wojny i zmianami w polskim prawie. Oto bowiem w 2021 roku 98% pracowników sezonowych pochodziło z Ukrainy (w 2022 – 91%). W ostatnich latach z innych krajów pochodziło zaledwie 1,6-2,4 tys. pracowników sezonowych. Jeśli zaś chodzi o powiadomienie urzędu pracy o zatrudnieniu obywatela Ukrainy, to – jak sama nazwa wskazuje – dotyczy ono niemal wyłącznie Ukrainek i Ukraińców, którzy przekroczyli polską granicę po 24 lutym 2022 roku. Choć i tu są wyjątki: 1,6 tys. osób w statystykach legitymowało się innym obywatelstwem, korzystając z przepisów szczegółowych regulacji (np. związanych z podwójnym obywatelstwem).

Na koniec wróćmy znowu do liczby zagranicznych pracowników legalnie podejmujących pracę i popatrzmy, jakimi formalnymi drzwiami dotarli oni na nasz rynek. Jeszcze w 2016 roku królowały oświadczenia, które zapewniły legalną pracę 83% gastarbeiterów przybywających nad Wisłę. Dominacja oświadczeń malała i utrzymała się jeszcze tylko trzy lata. Od 2020 roku na pierwszym miejscu znalazły się zezwolenia. W 2021 roku populacja posiadaczy zezwoleń na pracę stanowiła 54% ogółu gastarbeiterów, oświadczenia pozwoliły przyjechać 43%, a zezwolenia na pracę sezonową otworzyły drzwi zaledwie dla 3%. Rok później 24% populacji zdolnych do legalnej pracy obcokrajowców tworzyli ci, których legalną pracę zgłosili do urzędów pracodawcy (powiadomienia). Na zezwolenia przypadało 42%, oświadczenia 33%, a zezwolenia na pracę sezonową 1%.

Łukasz Komuda
lukasz.komuda@fise.org.pl